İki hafta önce kaleme aldığım yazımda kişilerin sahip oldukları zaman yönelimlerinin yatırım ve trade süreçlerinde önemli etkileri olduğundan bahsetmiştik. Bugünkü yazımda bu konuyu yatırım ve trade dünyasından örneklerle detaylandırmak istiyorum. Öncelikle insanların tek bir zaman yöneliminin olmadığının, her birimizin her bir zaman dilimine belli oranlarda sahip olduğumuzun fakat ağırlıklı olarak bir tanesini daha çok taşıdığımızın altını tekrardan çizmek istiyorum.
Ebeveynlerinizden birinin yatırımla uğraştığını düşünelim. Buna dair anılarınızın çoğunluğu pozitifse, yatırımla uğraşmanın para kazandırdığına dair inancınız pekişir ve benzer doğrultuda, benzer risk profiliyle işlem almanın ve yatırım yapmanın doğru olduğuna inanırsınız (Pozitif Geçmiş). Öte yandan ebeveynlerinizin borsada batması üzerine yıllarca yoksulluk içerisinde yaşadıysanız borsanın kötü bir yer olduğuna dair inançlarınız pekişir, yatırım yapmaktan kaçınırsınız (Negatif Geçmiş – Türkiye’de çok fazla kişinin bundan dolayı borsada yatırım yapmaktan kaçındığını düşünüyorum). Ek bir parantez açarak bazı kişiler için geçmişteki negatif anıların kompanse edilmesi amacıyla yatırıma ve finansal sağlığa ekstra önem verilerek hareket edilebildiğini de eklemek isterim. Buradan yola çıkarak hangi tarafta olmak istediğimizi belirleme ve nasıl bir yatırımcı olmak istediğimizi şekillendirebilme özgürlüğüne sahip olduğumuzu anlayabiliriz.
Yarınlar yokmuşcasına yaşamak mı?
İkinci olarak şu anda yaşamayı çok seviyorsanız veya yarınlar yokmuşçasına yaşamak size göreyse, anlık hazlar ve eğlence yarından daha önemliyse bu noktada daha riskli işlemler almanız (kısa yoldan daha yüksek dopamine ulaşacaksınız), paranızı “har vurup harman savurmanız” ve birikim veya yatırım yapmadan hareket etmeniz çok daha olasıdır (Hedonik Şimdiki). Yine benzer doğrultuda yatırım yapmanın kaderinizi etkilemeyeceğini, her şeyin önceden yazılıp çizildiğini ve her ne yaparsanız yapın ilahi bir gücün (veya adına ne derseniz diyebilirsiniz) sizin için çoktan karar verdiğine, davranışlarınızın etkisinin olmadığına inanıyorsanız bu noktada da hayatı akışına göre yaşamak daha mantıklı hâle gelecek, yatırım veya birikim yapmak anlamsız olacaktır (Kaderci Şimdiki).
Geleceğe dair iki farklı keskin görüş
Son olarak çocuklarının doğumundan itibaren her ay bankaya 10.000 TL atan bir çifti düşünelim. Hiçbir yatırım aracıyla değerlendirilmeyen ve faize koyulmayan 10.000 TL, çocukları 18 yaşına girdiğinde 2.160.000 TL ile hayata başlamasına yardımcı olacak (kolaylaştırmak adına tüm değişkenlerin sabit kaldığı bir ekonomiyi düşünelim). Bu çiftimizin parayı kendi ihtiyaçları veya çocuklarına ekstra gereksiz harcamalar yaparak da değerlendirebilecekken çocuklarının ileride iyi bir bakiyeyle hayata başlamalarının avantajını tezahür etmiş, birikimin veya yatırımların çocukları için avantajlarını öngörebilmiştir (Pozitif Gelecek). Bir başka kişi ise iklim krizi, küresel krizler, dünya savaşları gibi birçok olumsuz olaydan kaynaklı birikim yapmanın saçma olduğunu, yarın bile yaşanılacağının garantisi yokken yatırım yaparak geleceği inşa etmenin anlamlı olmadığını vurgulayabilir (Negatif Gelecek). Bu noktada bu kişinin herhangi bir yatırım yapmayacağını, daha çok bugünü yaşayarak hareket edebileceğini söyleyebiliriz.
Risk iştahının arttığı zaman dilimleri
Trade süreçleri bağlamında da her zaman yönelimini ayrı ayrı yorumlamak mümkün ama ben en etkili olduğunu düşündüğüm ikisiyle ilerleyeceğim. Hedonik Şimdiki zaman yönelimi yüksek olan kişilerin daha riskli davranışlara giriştiği, trade süreçlerinde daha anlık kararlar aldığı ve gelecekteki yüksek ödüllerdense bugünkü küçük ödülleri tercih ettiği görülmüştür. Ayrıca bu kişiler daha riskli ve hızlı sonuç alabilecekleri araçları tercih etmektedirler. Örneğin yapılan bir çalışmada bu kişilerin illa yatırım yapacaklarsa bonolardansa riskli hisselere yöneldikleri, daha riskli portföyler oluşturdukları tespit edilmiştir. Pozitif Gelecek zaman yönelimi yüksek olan kişilerin ise süreci daha dengeli ve sağlıklı bir şekilde ele aldığı, bugünkü davranış ve kararlarının gelecekteki etkisini irdeleyebildiği ve bundan dolayı süreci daha iyi yapılandırabileceği düşünülmektedir. Bireysel bir yorum olarak Pozitif Gelecek zaman yönelimi yüksek olan kişilerin aldıkları eğitim çıktılarını daha iyi değerlendirebildiklerini, süreçlerini yapılandırırken (örneğin nasıl bir trader olmak istediklerini) daha dikkatli davrandıklarını ve risk iştahlarının yatırım yapılan araca göre değerlendirilip dengeli bir şekilde sürdürüldüğünü düşünüyorum.
Dengeyi sağlamanın hayati önemi
Tüm bunlardan hareketle yalnızca gelecek zaman yönelimi üzerine çalışmalıyız gibi bir anlam çıkartılmasını istemem. Gelecek zaman yönelimi yatırım ve trade kararları bağlamında daha belirleyici olmakla birlikte hayatı kaçırdığınız, planlarınız ve kariyeriniz için ilişkilerinizi ötelediğiniz, sürekli geleceğe odaklandığınız sürece herhangi bir anlam ifade etmeyecektir. Sürekli bir biçimde yarını bekleyerek yaşamak yerine geçmişten dersler çıkartarak, yarın için bir şeyler yapıp bugünün de keyfini çıkartmak gerekmektedir. Dolayısıyla psikolojiye dair her konuda olduğu gibi “Denge” kavramının önemine geliyoruz. Bu dengeyi sağlamanın oldukça zor olduğunun farkındayım fakat olabildiğince iyiyi amaçlamak ve hem geçmişi hem bugünü hem de geleceği düşünerek hareket etmeye çalışmak asıl gayemiz olmalıdır. Yani geçmişten dersler çıkarıp, bugünü yaşamayı unutmadan gelecekte nasıl bir dünyada yaşamak istediğimizi düşünmeli ve hayatımızı buna göre şekillendirmeliyiz. Her zaman yönelimi için farklı davranış kalıpları önerilebilir fakat o da başka bir yazımızın konusu olsun.
Bu makale yatırım tavsiyesi veya önerisi içermemektedir. Her yatırım ve alım satım hareketi risk içerir ve okuyucular karar verirken kendi araştırmalarını yapmalıdır.
