Alışkanlıklar nasıl oluşmaktadır? Başarılı bir trade ve yatırım hayatı için ne yapmalıyız? Yatırıma ve trade atmaya yönelik halihazırdaki olumsuz alışkanlıklarımızı nasıl değiştirebiliriz? Bu yazı serimizde okuyuculardan birisinin isteği üzerine alışkanlıklardan ve hayatımıza etkilerinden bahsedeceğiz.
Alışkanlıklar, sayısız defa tekrarlanmış ve bir süre sonra otomatik hale gelmiş davranışlardır. Bir davranışı öğrenirken ilk başlarda beyindeki nöral aktivasyon miktarı oldukça fazladır. Bir anda çok fazla bilgi içeriye girer ve beyin her bir bilgiyi işlemeye, her detaya dikkat etmeye ve her durumu dikkatle analiz etmeye çalışır. En az enerji ve çaba harcanmasını gerektiren, en etkili eylem planının ne olduğunu araştırır. Bu oldukça önemlidir çünkü ilkel zamanlarda besinlere dolayısıyla da enerjiye ulaşmak oldukça zordu ve bu noktada var olan enerjinin en efektif şekilde kullanılması hayati önem taşımaktaydı. Bu sayede beyin, az enerji harcayarak ve bilişsel yükü azaltarak dikkatinizi diğer görevlere verebilmeniz için zihinsel kapasitede yer açmaktadır.
Tekrarlanan davranışların döşediği yollar
Alışkanlıkların oluşmasında bazı geri bildirim mekanizmaları etkilidir. İlk olarak alışkanlıkların oluşma süreci deneme yanılmayla başlar. Kişi ilk önce bir davranışı dener, başarılı olması durumunda onu tekrar etmeye başlar. Başarısız olması durumunda ise farklı bir yöntem öğrenir ve farklı bir şekilde tekrar eder, işe yaraması durumunda yeni davranışı tekrar etmeye başlar. Bir davranışın tekrarlanması, beyinde aynı bölgenin sürekli uyarılmasını ve o bölgenin daha da gelişmesini sağlar. Bunu tıpkı ağırlık antrenmanıyla gelişen kaslar gibi düşünebilirsiniz, ne kadar çok çalışırsanız o bölgedeki kaslarınız o kadar çok gelişir. Öte yandan ne zaman antrenman yapmayı bırakırsanız o noktada gerilemeye başlar. Tekrarlandıkça işe yaramayan davranışlar silinirken işe yarayan eylemler ise pekişirler. Böylece, tecrübe edildikçe pekişen zihinsel kestirme yollar haline gelirler.
Bir diğer geri bildirim döngüsü ise dopamin kaynaklı yaratılır. Alışkanlık içeren birçok davranış (oyun oynamak, abur cubur tüketmek gibi), daha yüksek dopamin düzeyleriyle ilişkilidir. Üstelik dopamin sadece bu eylemleri gerçekleştirip haz aldığınızda değil, haz beklentisine girdiğinizde de salgılanır. Dopamin seviyenizin yükselmesiyle birlikte eyleme geçme motivasyonunuz da artar.
Trade bağımlılığının katalizörü: Dopamin
Bu noktada bir parantez açarak dopamin kaynaklı geri bildirim döngüsünün finans piyasaları açısından birkaç zararından bahsetmek istiyorum. Öncelikle birçok trader’ın işlem almaya bağımlı hale gelmesinin nedenlerinden birisinin bu olduğunu düşünüyorum. Bir eylemi yalnızca dopamin odaklı gerçekleştirmek bağımlı hale gelmenize ve sürekli olarak daha fazlasını istemenize yol açıyor. Daha fazlasını istiyorsunuz çünkü bir süre sonra sizi tatmin eden eşiğiniz de yükselmeye başlıyor. Önceleri birkaç işlem açıp kapatırken, bu durum yeni normaliniz haline gelmeye başlıyor ve birkaç işlem açmak eskisi kadar tatmin edici gelmemeye başlıyor. Bu noktada çözüm ise daha fazla sayıda işlem almak ya da risk iştahınızı artırmak oluyor (Daha detaylı bir okuma için hedonik adaptasyon kavramına bakabilirsiniz).
Kazanmaya şartlanmışken…
Ayrıca yalnızca düşünmenin ve beklentilerin bile kişinin dopamin salgılamasına yol açtığını belirtmiştim. Hiç kimsenin bir işleme girerken “Kaybedeceğim” beklentisiyle girmediğini düşünürseniz, işleme girmeden önce sürecin aktive olmaya başladığını fark edebilirsiniz. Kişi, kazanmaya kendisini o kadar şartlamıştır ki alacağı işlemin mantıklı olmayan yanlarını dahi görmezden gelebilecek hale gelir. Aynı zamanda ne zaman kazanıp ne zaman kaybedeceğinizi bilmediğiniz için davranışı sürekli tekrar etme eğiliminde olursunuz. Benzer mantığı kumar makinelerinde de görebilirsiniz. Kişi sürekli slot çevirmektedir fakat ödülün ne zaman geleceğine dair herhangi bir bilgisi yoktur. Davranışın sıklığı artıkça ödüle ulaşma oranının da benzer şekilde artacağına inanır. Ödüller ise rastgele gelmektedir ve bu da kişiyi “Neden bir sonraki de kazanç olmasın?” düşüncesine iter.
Yükselmiş olan dopamin seviyenize ulaşmanın bir diğer yolu da işlem alınan para miktarıdır. Risk miktarınızı ve işlem aldığınız bakiyeyi artırarak daha fazla kazanç elde etmeye çalışırsınız. Riskli eylemlerinizin pozitif sonuçlanması durumunda ise dopamin seviyesi oldukça yükseleceğinden alışkanlık haline gelmeye ve dopamin odaklı geri bildirim mekanizmasını beslemeye başlayacaktır. Bununla ilgili meşhur bir sözü de sizlerle paylaşmak istiyorum: “Kumarbazın en talihsiz günü, ilk kazancını elde ettiği gündür. Çünkü bu, insanı sonsuza dek bağımlı hale getirir.”
Kazanan için hayat yeni başladı
Kripto para sektöründe de benzer örnekleri sıklıkla duymaktayız. Kaybeden kişi için bir yerden sonra umut biter ve başaramadığını düşünüp vazgeçebilir fakat bir kere bile kazanan kişi için hayat yeni başlamıştır. Sistemi çözdüğüne inanır ve bir sonraki denemesinde de kazanacağına inanır, işlem almaya devam eder. İlk aldığı kazançlı işlemden sonra kaybetse bile bir sonrakinde kazanacağına dair inancı devam eder.
Normal şartlar altında yazının başlarında tekrarlandıkça işe yaramayan eylemlerin silindiğinden, işe yarayan eylemlerin ise pekiştiğinden belirtmiştim. Bireysel bir yorum olarak trade atarken kişilerin kazanca (ödüllere ve dopamine) çok fazla odaklandığı için kumar gibi kötü bir alışkanlık örüntüsüne yakalandığını düşünüyorum. Trade atarken yalnızca kazanca odaklanmayan (Elbette hepimiz kazanmak istiyoruz fakat tek amaç o mu olmalı sorusunu kendimize sormalıyız), risk yönetimi yapıp kural ve ilkelerine bağlı kalan kişileri bu listenin dışında tutuyorum.
Trade ve yatırım dünyasında yapmamız gereken şey psikoloji yönetimi, konfirmasyonlarla işlemlere girmek, risk iştahını kontrol etmek gibi iyi alışkanlıkların sayısını artırmanın yanı sıra kazandıkça riski ve yatırılan miktarı artırmak, emin olmadan işleme girmek, stopsuz işlem almak gibi kötü alışkanlıkların ise sayısını azaltmaktır. Bir sonraki yazımızda finansal piyasalarda sürdürmeniz gereken bazı alışkanlıkları, sahip olduğunuz alışkanlıklarınızı nasıl tekrardan yapılandırabileceğinizi ve bunların neden önemli olduğunu ele alacağız.
Bu makale yatırım tavsiyesi veya önerisi içermemektedir. Her yatırım ve alım satım hareketi risk içerir ve okuyucular karar verirken kendi araştırmalarını yapmalıdır.
